…аллар. үлтү бара сылдьар буолуор дылы хаттаґына эрэ, барча сөп буолбутунан ааґыллар. Кинини туос эбэтэр хатырык улахан холлоґосторго уган кураанах сиргэ ууран хаhааналлара. Аґыйах ахсаан-наах барчаны сороґор балык сыатынан саба кутан кэбиhэллэрэ. Итинник сыаґа хаhааныллыбыт барча «арыы барча» диэн ааттанар. Оттон кураанах турбут буоллаґына, «кумах барча» диэн ааттанар.

2. Чарда (эбээннии)

Син биир үөhэ кэпсэммит курдук, барча. Ол гынан баран чарданы үөлбүт балыктан буолбакка, ууга буспут балыктан бэлэмнииллэр.

3. Кыыбах (сахалыы)

үлтүрүйбүт эбэтэр мэлиллибит барчаттан оњоhуллубут куруппа мээккэ.

4. Халымалардыы барча (эбээннии, сахалыы)

Лаhыгыраччы хаппыт юколаны оhуобай кэлиигэ үлтү анньаллар. Оннук оњоhуллубут мээккэни балык сыатыгар булкуйа-булкуйа бүтэй-дии сүлүллүбүт сыалыhар тириитин толороллор. Маннык барча ха-hааска эбэтэр суол ыhыгар ананар. Сорох түбэлтэґэ булкуллубут барчаны эбээннэр былыр хоруудаґа маарынныыр иhиккэ хаhааналлара үhү.

5. Хохту (сахалыы)

Күн уотугар уонна буруоґа хаппыт сиикэй мунду. Буhаран эбэтэр үөлэн сииллэр.

6. Дьаакы (сахалыы)

Талыы бөдөњ мундуттан оњоhуллубут хохту.

7. Лакита (эбээннии)

Өрүс кыра балыктарыттан оњоhуллубут хохту. Эмиэ сиикэйдии сиэм-мэт. үөлэн эбэтэр буhаран баран эрэ туттааччылар.

8. Нокча (эбээннии), эбэтэр качимас (эбэњкилии)

Иhин ороон уонна төбөтүн ылан баран, хатарыллыбыт лакита биир көрүњэ. Дьэhиэй сахалара сыалыhартан оњоhуллубут юколаны «качимас» диэн ааттааччылар.

Онтон эбээннэр сорох группаларыгар «качимас» өйдөбүлэ эмиэ атын. Кинилэр «качимас» диэн тымтык тэптиргэтэ суох хатарыллыбыт кыра балыктан оњоhуллубут юколаны ааттааччылар.

9. Уптаа (хотугу сахалардыы)

Кыра өрүс балыктарын иhин хостоон баран күн уотугар уонна буруоґа хатараллар. Хатарар маска ыйыырга анаан хас балык аайы кутуругар талах уктаа оњоhуллубут буолар. Онтон бу ньыманы итинник ааттаан кэбиспиттэр.

10. Дьуукала (уопсай хотугулардыы)

Илин Сибиир араас норуоттара бу ньыманы тус-туhунан ааттыыллар. Эбэњкилэр «урган» дииллэр, эбээннэр «ньак» эбэтэр «хам», оттон юкагирдар «пукулэ» эбэтэр «иhалка» дииллэр.

Дьуукаланы оњорорго балыгы бастаан хатырыктыыллар. Онтон сытыы синньигэс быhаґынан өрөґөтүн хайытан, иhин хостууллар уонна лапчааннарын быhан быраґаттыыллар. Мантан салгыы хайыыларын аннынан быhаґынан баhын эргитэллэр. Ол эрээри букатын арааран кэбиспэттэр, сиhин уњуоґа бүтүн хаалар.

Ол кэнниттэн сиhин уњуоґун батыhыннара балыгы иhиттэн уонна таhыттан кутуругунааґы лапчааннарыгар тиэрдэ сыhа быhаґынан хайыталлар.

Босхо бара сыспыт балык сиhин уњуоґун баhын кытта бииргэ арааран ылаллар. Кутуругуттан эрэ ињнибит балык икки өттүн остуолга тэнитэ быраґаллар уонна быhаґынан тириитигэр тиэрдэ этин дэлби сурааhыннаан кэбиhэллэр. Тэниччи сылдьарын наадатыгар балык тириитин хас да сиринэн тымтыгынан тэптэрэллэр. Хаптаhын курдук быhыыламмыт балыгы күн уотугар уонна буруоґа хатараллар. Оччоґо ким барыта билэр дьуукалата тахсан кэлэр. Киhи сиир дьуукалатын бөдөњ уонна эмис эрэ балыктан оњороллор. Көтөх уонна мөкү суортаах балыктан иhин эрэ хостоон баран баhын араарбакка уонна элбэхтик быыччыктаабакка көлүүр ытыгар анаан оњорбут дьуукалаларын Орто Халыма нууччалара «юхала» диэн ааттыылар.

Оттон кыра буолан баран, күндү балыктарынан оњоhуллубут киhи сиир дьуукалатын кинилэр «юкольница» диэн ааттыыллар. «Юкольница» оњоhуута кичэйэн туран ыыhаан уhуннук куурдааhынынан уопсай дьуукаланы оњорооhунтан туhунаннаах. Оттон юкагирдыы «иhанканы» оњорорго балыгы уњуохтаабаттар уонна тырыта суруйааhынын тирии өртүттэн оњороллор.

Дьуукала бары ааттаммыт киhи сиир көрүњнэрэ сиикэйдии да, буhаран да хайа баґарар сиэнэллэр.

11. Балык (Аллараа Халыма нууччаларыныы)

Син биир дьуукала оњорор курдук, ол эрээри хатырыктаабакка бөдөњ балык сиhин уњуоґун сырыhыннара икки ањы хайа быhыллар. Сиhин этин арыый чарааhырдаары кинини сырыhыннара икки сиринэн тырыта суруйаллар. Ити кэнниттэн тууhаан баран икки пластинканы бэйэ-бэйэтигэр саба уураллар уонна тууhун ињэрээри хаптаhынынан ыга баттаталлар (туустааhына ким хайдах сөбүлүүрүнэн: аhыы даґаны, ньулуун да соґус буолуон сөп).

Тууhа ињмитин кэннэ, балыктарын таhааран икки хас сууккаґа күн уотугар уонна салгыњња сараґыталлар. Тиhэґэр аналлаах камераґа балыктарын буруонан ыhаараллар (холодное копчение). Бу барыта бүттэґинэ, Аллараа Халымалардыы балык бэлэминэн ааґыллар. Кинини тымныы закуска быhыытынан туттааччылар.

12. Ыйаммыт сельдятка (Аллараа Халыма нууччаларыныы)

Күhүн хойут бултаммыт селедканы аргыга ыйаан салгыњња сараґыталлар. Кинини сибиэhэй балык курдук кыhын тутталлар.

13. Падодьэ поњисэ (юкагирдыы)

Күн уотугар хатарыллыбыт эмис балык өрөґөтүн туспа быhан ылан ыhаарылыыллар уонна сойбутун кэннэ закуска быhыытынан тутталлар.

14. Хаппыт искэх (юкагирдыы)

Күнүн аайы хас астаммыт балык иhиттэн искэґин туhунан арааран, кыратык тууhаан талах сеткаґа чараастык сыбаан иhээччилэр. Онно кини салгыњња уонна күн уотугар хаппытын кэннэ, арааран ылан кыhыњњыга хаhааналлар.

15. Аргыс (Дьэhиэй сахаларыныы), эбэтэр тааки (эбээннии)

Муус тоњуон аґай иннинээґи балыгы тымныы түhүөр дылы буорту буолбатын наадатыгар иhин хостоон аргыга кэккэлэччи ыйаан салгылаталлар. Ити ньыма «аргыс» эбэтэр «тааки» диэн ааттанар.

YYНЭЭЙИТТЭН ОЊОhУЛЛАР АСТАР

1. Саламаат (сахалыы)

Ханна баґарар тарґаммыт үүт хааhы. Буhан тахсыа аґыйах мүнүүтэ хаалтын кэннэ, оњостооччу киhи бэйэтэ сөбүлүүрүнэн арыы кутан биэ-рээччи. Бу хааhыны оњорорго ячмень эбэтэр сэлиэhинэй бурдугу туттуллааччы. Оруос бурдугун хааhытыгар сирээччилэр.

2. Тэптэрии саламаат (сахалыы)

Арыы уутугар эбэтэр төбүгэр оргуйа турдаґына бурдук кутан ытыйаллар. Кисель курдук хойдубутун кэннэ, кыратык арыы булкуйан биэрэллэр уонна хос оргута түhэллэр.

3. Бардамааскы (сахалыы)

Дирињ хобордооххо кыратык аhыйа түспүт сүөгэйи кутан оргуталлар. Сүөгэй оргуйа турдаґына, тохтоло суох ньуосканан булкуйа туран, бурдук кутан хаптаталлар.

Оччоґо арыы ињмит аhыњас соґус амтаннаах хааhы тахсан кэлэр. Ити бардамааскы саамай минньигэс көрүњэ. Бардамааскы атын көрү-њүн кыра уу булкаастаах сиикэй арыыттан эмиэ ситинник оњороллор.

4. Арыы уута хааhы (сахалыы)

Арыы уутун (сүөгэй уутун) сылыталлар. Итиэннэ иириэх курдук буолла даґаны, бокуойа суох бурдук кутан ытыйа-ытыйа оргуталлар. Оччоґо аhыњас соґус минньигэс амтаннаах хааhы тахсар.

5. Тар хааhы (сахалыы)

Эмиэ үүт хааhы буолан баран буhан тахсыан аґай иннинэ аhыы тары булкуйан биэрээччилэр.

6. Отон хааhы (сахалыы)

Хааhылыыр үүт оргуйуон иннинэ ныhыллыбыт отону куталлар уонна бурдук ытыйа-ытыйа оргуталлар. Маннык түбэлтэґэ отон туhалаах витаминнара оргутууттан буорту буолан хаалаллар. Онон билигин итинник хааhыны оњостор буоллахха, ныhыллыбыт отону буhан бүппүт хааhыга булкуйдахха, ордук туhалаах буолуон сөп.

7. Саањкы (сахалыы)

Аhыйбыт эбэтэр көннөрү тиэстэттэн үрдүк кыhаањкылаах лэппиэс-кэ оњоhуллар. Онтон үүккэ ныhыллыбыт сөп туустаах картошканы кыhаањкытын кытта тэњнэhиэр диэри сотоллор (кыhаањкытын киэргэтэн зубчиктары оњоруохха сөп) уонна илиискэ уган оhох иhигэр буhараллар.

Буспутун кэннэ сиикэй арыыны уулларан эбэтэр сүөгэйинэн бүтүннүүтүн оґунуохтаан кэбиhэллэр. Хортуоскатын моркуобунан, творогунан солбуйуохха сөп.

8. Жженка (Аллараа Халыма нууччаларыныы)

Бөдөњнүк таттарыллыбыт бурдугу оґунуохтаах хобордооххо хоо-руйан баран кумах саахары кытта булкуйаллар. Килиэп курдук, чэйи кытта ньуосканан баhан сииллэр.

9. Yөрэ (сахалыы)

Кыа угун илдьи кырбаан баран, ууга буhараллар, оргуйбалаабытын кэннэ уутун тоґоллор, буспут кыа угун кичэйэн туран дэлби ыгаллар. Кинини оргуйа турар үүккэ эбэтэр арыы уутугар куталлар. Амтанын уустугурдар наадатыгар сорохтор кыратык кииhилэ уонна дьиикэй кириэн эбэн биэрэллэр.

Оччоґо хааhыга маарынныыр сыhа хааhыттан убаґас үөрэ диэн тахсар. Кинини килиэби кытта миин курдук сиэххэ сөп.

10. Сибичэ (юкагирдыы)

Биир туhунан кытаанах ас буоллаґа буолуо, кэпсээн эрэ быhыытынан суруйабыт. Ныhыллыбыт сугуну ууллубут балык сыатын кытта булкуйаллар. Олохтоох оттортон аска туттуллааччыларын манна киллэрбэтибит. Кинилэр списоктарын суорат туhунан суруйарбытыгар ахта таарыйа этиллэн ааспыта.

---

ОТЗЫВ
на работу кандидата исторических наук, старшего научного
сотрудника Института языка, литературы и истории Якутского
филиала Сибирского отделения Академии наук СССР
Николаева С.И. «Пища народов Якутии»

В современной Якутии в силу ряда причин многие из местных и национальных блюд, являющихся полезными и довольно простыми по технологии приготовления, незаслуженно рано выбыли из рациона питания коренного и местного населения Якутии, как в домашних условиях, так и в предприятиях общественного питания.

Правда, последними предпринимаются кое-какие шаги для восстановления и применения на практике материалов народной кулинарии. Но это дело идет очень медленно, т.к. они располагают весьма ограниченным количеством сведений о фактических богатствах кухни народов Якутии.

Как раз такого рода недостающие сведения даются в рецензируемой работе Николаева С.И. «Пища народов Якутии».

Наряду с подробным описанием множества национальных блюд, автор в своей работе приводит также и ряд почти готовых рецептов, которые могут быть использованы как специалистами общественного питания, так и отдельными хозяйками в домашних условиях.

Специалисты предприятий общественного питания, очевидно, усовершенствуют приведенный здесь материал и используют его не только на практике, но и в своем рационализаторском деле.

В то же время современные домашние хозяйки, традиционно являющиеся самодеятельными кулинарами, при наличии у них в руках данных материалов примут активное творческое участие в рационализации своей древней кулинарии. Их поиски и опыт по приготовлению здоровой пищи пойдут для дальнейшего обогащения богатой кулинарии народов СССР.

Отсюда и необходимость издания указанной работы Николаева С.И.

Председатель Якутского
городского комитета женщин                                                                                                                  А.И. Пушкарёва

30 июля 1963 г. 

---

С.И. Николаев-Сомоготто - создатель угро-самодийской теории происхождения народов Якутии. Воспоминания, статьи, литературный опыт: Издание в 4 частях / [Отв. редактор Г.Г. Алексеева, составители: Е.П. Антонов, В.Н. Сафонова]. - Якутск: Филиал изд-ва ЯГУ на ИТФ, 2007. - Часть 2. - 52 с.