ЧАСТЬ 3СТАТЬИ. 1962-2004 гг.СОДЕРЖАНИЕ АНЫГЫЛЫЫ, САЊАЛЫЫ ТУТУОђУЊ ИСТОРИЧЕСКАЙ УУС-УРАН АЙЫМНЬЫЛАРГА ОЛОХ ЧАХЧЫТЫН ТАБА КӨРДӨРYӨХХЭ БУОРТАН ОЊОЋУЛЛАР НАРОДНАЙ ТУТУУ МАТЫРЫЙААЛЛАРА ТЫА СИРИН ТУТУУТУН ТУЋУНАН КЭПСЭЭТЭХХЭ КЫАХ ТОЛОРУ БААР ДЬОН ААТА УОННА УУС-УРАН ЛИТЕРАТУРА МОРОЗ И МОДА (письмо в редакцию) ХОТУУР, КЫРААБЫЛ ТУhУНАН ИЗОБРАЖЕНИЯ НА СКАЛЕ БААСЫНАЙ ХАЛААН УУТУТТАН КУТТАНЫМЫАҐЫҢ НИМЊАКАН ТYYЛЭЭХ ТАЊАЋЫ ДЭЛЭТЭР КЫАХТАР КАК РОЖДАЮТСЯ ЛЕГЕНДЫ САХА ЫЙДАРЫН ААТТАРА БЫЛЫРГЫ САХАЛАР САЊА ДЬЫЛЛАРА ОРИЕНТАЦИЯ НА СОЛНЦЕ КАК ОТНЕСТИСЬ К ЗАГАДОЧНЫМ ЧУЧУНАА? ФАУНООБЕРЕГАЮЩИЕ ОБЫЧАИ И ТРАДИЦИИ ОХОТНИКОВ ЯКУТИИ ОХРАНА ПРИРОДЫ ЯКУТИИ ЫЋЫАХ ЧУОЛКАЙ КАЛЕНДАРНАЙ КЭМНЭЭХ ДУО? В ЗАЩИТУ «БРАТЬЕВ МЕНЬШИХ» ВО ЧТО ОБХОДЯТСЯ ВРЕМЯНКИ ДЬАЋАЛЛАРЫ ОЛОХТУОХПУТ КАК ВОРОН ПОМОГ ЛЮДЯМ ИЗОБРЕСТИ ЛЫЖИ, И КАК ЛЫЖИ ПОРОДИЛИ БУБЕН МУДРОСТЬ ВЕКОВ ИЗ ДОРЕВОЛЮЦИОННОГО БЫТА ОЙМЯКОНЦЕВ ПТИЦЫ В «КРАСНОЙ КНИГЕ» ДРЕВНИХ ЯКУТОВ ПТИЦЕЧЕЛОВЕК В ХОРОВОДНЫХ ТАНЦАХ АБОРИГЕНОВ ЯКУТИИ ТОХТОТОРГО УОЛДЬАСТА ИККИ ТЫЛЛАНЫЫ УОННА УУС-УРАН ЛИТЕРАТУРА ТЫЛ САЙДАР КЭСКИЛЭ ТУОХХАНЫЙ? ТЫЛГА КЫhАМНЬЫ НААДА СТРОКИ ИЗ ПИСЕМ ЛАМУТ, ЭВЕН ИЛИ ЫВН? КЫhЫЛ ОЙУУН ӨКСӨКyЛЭЭХ БУОЛААРАЙ? ОЛОХТООХ АРАСПААННЬАЛАРЫ, ААТТАРЫ ХОС ТИЛИННЭРИЭХХЭ «САХА» УОННА «ЯКУТ» АРААСТААХТАР ДУО? УРААҢХАЙ ВТОРЖЕНИЕ В НЕИЗВЕДАННОЕ РУКИ ПРОЧЬ ОТ СНЕЖНОГО ЧЕЛОВЕКА ААТТАРЫН СОЛБУЙАРГА УОЛДЬАСТА ВОЗРОДИТСЯ ЛИ ЯЗЫЧЕСТВО? YУС САХА УОННА YЧ КУРЫКААН САҢА ДЬЫЛЫ СЫҐАРЫҢНАТА ООННЬООБОТТОР ААТТАРЫН СОЛБУЙАРГА УОЛДЬАСТА ВОЗРОДИТСЯ ЛИ ЯЗЫЧЕСТВО? YС САХА УОННА ҮЧ КУРЫКААН ААППЫТЫН УЛАРЫТТАРАР СӨП НОРУОТ YГЭHЭ КИЭРКЭЙДИН ЕЩЁ РАЗ ОБ ЭТНОНИМАХ “ЯКУТ” И “САХА” “АЙЫЫ YӨРЭЂИН” ТУHУНАН АЂЫЙАХ ТЫЛ О ГЕРБЕ ЯКУТИИ ЛАТЫЫННЫЫ АЛФАВИТ ЭРЭЙИ YКСЭТИЭ РУКИ ПРОЧЬ ОТ СНЕЖНОГО ЧЕЛОВЕКА! ПОП, КОЛДУН ИЛИ ЗНАХАРЬ? ОГЛЯНУТЬСЯ И ПОНЯТЬ, ИЛИ ПОЧЕМУ МАЛО МАЛОЧИСЛЕННЫХ НОВАЯ РЕЛИГИЯ? НОВАЯ ПОДДЕЛКА! МЫ — МИРНЫЕ ЛЮДИ ЕЩЁ РАЗ О ГЕРБЕ И СИМВОЛИКЕ О ЧЁМ ШАМАН ШАМАНИТ НАРОДЫ И ЭТНОСЫ ЯКУТИИ: ПРОИСХОЖДЕНИЕ - АДМИНИСТРАТИВНОЕ ОСКОЛКИ МЁРТВЫХ ХАНСТВ УРА, ПОБЕДИЛИ? ЯКУТСКИЙ КАЛЕНДАРЬ: КАКИМ ЕМУ БЫТЬ? ЫАЛДЬЫТТАРЫ БУЛТАТАН-ДЬААРБАТАН ДОХУОТУ ХОСТУОХХА ВНАЧАЛЕ БЫЛ ТЫГЫН... ТАК БЫЛО И... ТАК БУДЕТ? ЧЕГО СТЫДИТСЯ УХХАН? ПАРЛАМЕНТ ИМЕНИ ГОРОДА ТЮМЕНЬ? ВЫСОКИЙ ТИТУЛ — НОМЕНКЛАТУРНОМУ КРЕСЛУ? «В ПОИСКАХ НАЦИОНАЛЬНОГО ВСЕ НЫРНУЛИ В ОМУТ ЧЕРТОВЩИНЫ» ИСТОРИЯ ТРЁХ ВЕРСИЙ О ПРОИСХОЖДЕНИИ ЯКУТОВ НЕДОБРЫЙ ВЗГЛЯД (опыт этнографической рецензии) ДЕНЬГИ НА ДЬЯВОЛА? ДОЛГАНСКИЙ ЯЗЫКОВОЙ МОСТ, ИЛИ ДОЯКУТСКОЕ ТЮРКОЯЗЫЧИЕ ЛЕНО-ЕНИСЕЯ КАЖДЫЙ МОГ СТАТЬ ГЕРОЕМ... ОЛОНХО ДВА ДОКУМЕНТА, ДВА СВИДЕТЕЛЬСТВА О РОЖДЕНИИ САГАЯЗЫЧИЯ И ЯКУТОВ ЗАГАДКИ И МИФЫ СЕВЕРА АНЫ БЭЙЭ-БЭЙЭБИТИН КЫДЫЙСАРБЫТ ИТЭЂЭС YHУ ЯКУТСК ОМОЛОДИЛИ? САХА БУОЛАР СААТТААХ, ТYYРК, ХУУН БУОЛБУТ ОРДУК YYHY ИСТИЭПТЭН КЭЛБЭТЭХПИТ ДИИБИН СОМОЂОТТО: “САХА ТӨРДYН YӨРЭТИИГЭ ТЕОРИЯ АЙДЫМ” ТӨРӨӨБYТ ТЫЛБЫТ НУУЧЧАТЫЙЫЫТА НАМЫРЫА СУОЂА ТЫЛ УОННА НОРУОТ ЫСЫАХУ ПРИПИСАЛИ ВОЗРАСТ В 780 ЛЕТ ЫHЫАХ. ОHУОХАЙ МНЕНИЮ ПРЕДКОВ ВОПРЕКИ. Рецензия на I книгу романа Н.Лугинова “Чыңыс-хаан ыйааөынан” ЯЗЫК — ДЕЛО ПРЕСТИЖА? Ответ на публикацию Игоря Николаева “Да, азиаты мы... Но кто именно?” КРИЗИС ДУХОВНОСТИ ЯКУТИИ. С замечаниями о романе В.Кондакова “Айыы ойууна” ТЫГЫН БЫЛ СКРОМНЫМ РЯДОВЫМ ЯКУТЯНИНОМ “Я СЧАСТЛИВЕЙШИЙ ИЗ ЯКУТОВ” КТО ВАШИ ПРЕДКИ: МОНГОЛЫ ИЛИ ТУНГУСЫ ДВЕ ВЕРСИИ О ТЕРМИНЕ “ИЛ ТУМЭН” СКОЛЬКО ЛЕТ ОЛОНХО? ИСТОРИЮ НАРОДА САХА ПРИДУМАЛИ ВОЕВОДЫ XXI УЙЭ — ЭЛБЭХ ТЫЛЛАНЫЫ ЭРАТА ЧОПЧУ ААДЫРЫСТААХ ЭРЭ ТӨРYТ КУЛЬТУРА ТУHАЛААХ СУHAЛ КӨМӨНУ ЭРЭЙЭЛЛЭР СУHАЛ КӨМӨНY ЭРЭЙЭЛЛЭР ЭТНОНИМНАР ТУОХ ДИИЛЛЭРИЙ? ОБЪЯКУЧЕННЫЕ РУССКИЕ СОЗДАЛИ ОЛОНХО ОЛОНХО КОНФЕРЕНЦИЯТА МӨККYhЭЭЧЧИТИН ХОЛДЬОХПУТА ТӨHӨ НАУЧНАЙЫЙ УОННА КУЛЬТУРНАЙЫЙ? МИНУЯ ЧРЕВО МАТЕРИ, МОЖНО ЛИ РОДИТЬСЯ НАПРЯМУЮ ОТ СВОИХ ПРАЩУРОВ? САХАМСЫЙЫЫБЫТЫН САҢА YЙЭ ХАЙЫАЙ? ТӨРҮТТЭРИ УТАРЫ ТҮӨРТ СҮҮС СЫЛЛААХ ДУХУОБУНАСКА СЭРИИ МАНКУРТ — ДОЙДУТУН, УРУУЛАРЫН БИЛБЭТ БУОЛБУТ ӨЙ ДУХОВНАЙ НАРКОМАНА “АРЂАСТАН ТЭHИИН” ОМУКПУТУН СҮӨHҮ ОҢОРОР НЕ ОРДЫНЦЫ, А ВОЕВОДЫ СТАЛИ НАЧАЛЬНЫМ ОРГЯДРОМ ЯКУТОВ ДУХОВНОСПЫТЫН САТААБАТАХПЫТЫНА БҮТТҮБҮТ КУРДУК 370 ЛЕТ ГОРОДУ ЯКУТСКУ И ПОНЯТИЮ “ЯКУТ” УБЕРИТЕ ПЯТИНОГОГО КОНЯ. Открытое письмо президенту Якутии В.А.Штырову, вице-президенту А.К.Акимову, в Ил Тумэн ПОРА КОНЧАТЬ С “ПРООРДЫНСКИМИ” ТЕОРИЯМИ! ЯКУТОЯЗЫЧИЕ В НАМОРДНИКЕ ЯКУТЫ — ЭТО ОТУНГУСИВШИЕСЯ ПОТОМКИ РУССКИХ, ИЛИ ПОЧЕМУ У НАС СТАРАЮТСЯ ЗАМОЛЧАТЬ НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ЯЗЫКОВАЯ ПОЛИТИКА “ПРИБАЛТИЙСКОГО ОБРАЗЦА” ПОЧТИ АНЕКДОТ. Такой вот предок (не) получился? “ШАМАНСТВУЮЩАЯ” АРХЕОЛОГИЯ ЧЬЕЙ КРОВИ ЯКУТЫ? (Интервью) НЕОБЫЧНЫЙ ВЗГЛЯД НА ОБЫЧНЫЕ ВЕЩИАНЫГЫЛЫЫ, САЊАЛЫЫ ТУТУОђУЊ
Олох-дьаhах туhунан кэпсэтэбит
Бөдөң бөhyөлэктэр дьиэлэрэ-уоттара
Кэнники уонча-сyyрбэччэ сылларга тыаґа тутуу yлэтэ хаhааңңытааґар да ордук киэң далааhыннанна. Букатын кыра кэм иhигэр урут тоhоґо да анньыллыбатах сирдэригэр улахан бөhyөлэктэр yyннyлэр, оттон урукку бөhyөлэктэри өтөрдөөґyтэ сылдьыбатах киhи билигин ылбычча билэ тардыбат буолла, оннук улааттылар, киэркэйдилэр. Ол гынан баран, бу сyңкэн суолталаах дьыала баччааңңа диэри тилэри сөптөөх салалтаны кыайан ылбакка олорор. Онно холобур быhыытынан Мэңэ-Хаңалас оройуонунааґы Ленин аатынан колхоз Лоомтука бөhyөлэгин аґалыахха сөп. Бу бөhyөлэк аңар кытыытыгар сyөhy хотоно, электростанция, гараж, механическай мастарыскыай өрдөөґyтэ тутуллубуттар эбит. Олор билигин бары дэриэбинэ ортотугар киирэн эрэллэр. Ол тyмyгэр гараhы өссө ыраах кытыыга көhөрөргө кyhэллибиттэр. Оттон механическай мастарыскыай бөhyөлэк баар эрэ сирин кyөнтээн, Илья Назаров аатынан уулусса олорор ыалларын yтyрyйэн эрэр. Бу ыалга да, колхозка да барыhы аґалбат. Билигин Пионерскай уулусса кыбартаалын быhаґастаан, ыаллары сыґарыталаан саңа уулуссаны ыытыы бырайыактана сылдьар. Бу дэриэбинэ уулуссатынан истэххинэ, дьиэ акылаата тyhyөн сөптөөх сирдэригэр биирдии ыаллар хотонноро хороhон туралларын ааhан, уборнай да турарын көрөґyн (Комсомольскай уулусса Эмис Кустаах диэки баhа). Уулуссаґа дьиэлэр олдьу-солдьу олоруулара, олбуордар, кyрyөлэр биир көрyңнэрэ, бэрээдэктэрэ суоґа дэриэбинэ көрyңyн улаханнык алдьатар. Ити барыта бөhyөлэги тутуу былаана сокуон буола илигин, ким баґарар уларытан-тэлэритэн таптаабытынан тутарын көрдөрөр. Саха сирин колхозтарын, совхозтарын бөhyөлэктэрин кyөх yyнээ-йилэринэн киэргэтии, кыралаан бара сатыыр да, олус бытаан. Итиннэ былыргы абыычай тобоґо мэhэйдиир. Былыр сахалар оттонор, бурдук ыhыллар сиригэр баар ойууру улахан мэhэйинэн ааґаллара. Дьиэ таhыгар биир да маhы ордорбокко тоноотохторуна эрэ астыналлара. Оччотооґу өйдөбyл тобоґунан сорох сирдэргэ, бэл ойуур саґатыгар тутуллар бөhyөлэктэргэ, маhы хаалларбакка солоон кэбиhэллэрэ. Ити урукку өйдөбyл хаалбыта аґыйах сыл буолла. Билигин кyөх yyнээйи нэhилиэнньэлээх пууну киэргэтэрин, дьоңңо туhалааґын өйдөөтyлэр, онно бастакы хардыылар бааллар, кэлин өссө кyyhyрэн иhиэхтэрэ диэн эрэниллэр. Колхозтаахтар уhаайбаларын уонна дьиэлэрин былаанын туhунан биир эмэ специалист толкуйдаан, ырытан көрбyтyн бэлиэтэ баччааңңа диэри ханна да көстyбэт. Колхозтаахтар кэтэх сyөhyлэрин хотоно, урукку курдук, кирдээх, салгына, yөрyйэґэ суох киhи тумнастыан курдук, сииктээх, икки-yс мyнyyтэ иhигэр киhи таңаhыгар кытаанахтык иңэн хаалар. Даллара, кыбыылара саңалыы көрyңнэнэ илик. Саас оођуй бадараанныыр ньођођо диэн онно баар. Колхозтаахтар туттубут дьиэлэрин хаптаhын быыстара, син-биир театр декорациятын кэриэтэ, тыаhы-ууhу, саңаны-иңэни холкутук курдаттыы аhараллар. Ол аата дьиэґэ киhи сынньанарыгар, yлэлииригэр бэйэ-бэйэтин мэhэйдэhэ сылдьыан сөп. Оттон ити хаптаhын быыстары капитальнай эбэтэр капитальнай аңардаах штукатуркалаах быыстарынан солбуйар буоллар, хос барыта чуумпура тyhyөх этэ. Ону таhынан тус-туhунан дьиңнээх хостор баар буолуулара улахан дьону оґолортон араарыах этэ. Аан дьиэ, тyгэх хостор системалара табыгаhа суох буолан, биир хоско наадалаах киhи, итинник дьиэґэ киирдэґинэ, хостору барытын эрэ кэрийдэђинэ, наадалаах хоhугар тиийэр. Тыађа штукатуркалаах дьиэни ситэ биhирии иликтэр. Штукатуркалаан баран оппуохалаабыт дьиэ иhигэр хараңа муннук хаалбат, сиэркилэ курдук, бэйэ-бэйэтин сырдатыhар. Штукатуркалаах дьиэ көрyңэ культурнай, yөнy-көйyyрy yөскэппэт, чэпчэкитик дезинфекцияланар. Тыа дьиэлэрин барыларын иhиттэн-таhыттан штукатуркалаан кэбиhэр буоллар, кинилэр хайдахтаах курдук тупсуо этилэр. Онон тутуу уонна архитектура тэрилтэлэрэ, Саха сиринээґи колхозтаахтар уhаайбаларын уонна дьиэлэрин сиhилии yөрэтэн баран, бөhyөлэктэр типовой бырайыактарын оңорон пропагандалыыллара булгуччу наадалаах. Бырайыактары оңорорго ыал кэргэнин ахсаанын, уhаайба иhинээґи тутуулар хайдах быhыылаах буолуохтаахтарын умнубаттара наада. Ити бырайыактар истэригэр оґо тэрилтэлэрэ, остолобуойдар, бэкээринэлэр, мастарыскыайдар, кулууптар, почта отделениелара, медпуннар уо.д.а. көтyтyллyө суохтаахтар. Лоомтука – киин сирдэртэн кэлбит ыалдьыт, делегация тоґуоруйар, республикаґа аатырбыт сир. Манна медпункт былыргы лаґыыр буолбут эргэ өтөх дьиэтигэр yлэлиирин сyөргyлyy көрyөххэ сөп. Оттон кулууп дьиэтэ хараара лаңхаран, кэдэйэн, субу киирбит дьону сохсолоон ыга баттыахха айылаах. Ол сохсолооhун да холобура Лоомтукаґа баар. Ааспыт саас ыам ыйын 18 кyнyгэр эргэ дьиэни бырабылыанньа оңостубуттара, өhyөтэ тостон, дьиэ yрдэ сууллан тyhэн, бырабылыанньа yлэhиттэрин сохсолуу сыhан турардаах. Хата, киhитэ аґыйах уонна дьоно кытыгырас буолан, ол кyн дэң тахсыбатах этэ. Лоомтука тэрилтэлэрин дьиэтиттэн арай саңа тутуллан эрэр маґаhыыннара, бэкээринэ уонна оскуола дьиэ-лэрэ yчyгэй соґустар. Саха сирин колхозтарын, совхозтарын нэhилиэктээх пууннарыгар гостиницалары, остолобуойдары, кэргэнэ суох ыччат, кэлии специалис-тар олорор уопсай дьиэлэрин тутуу булгуччу наадалаах. Командировкаґа колхозка кэлбит дьон тyhэр сирэ суох улахан эрэйи көрөөччyлэр. Киин уобаластар колхозтарыгар, гостиницалары тутарга дьyөрэтэ суох кыра нэhилиэнньэлээх пууннарга, биир эмэ ыалга таhынан киирэр ааннаах, туспа иhиттээх-хомуостаах биир-икки хос анаммыт буолар. Кытыы учаастактар тустарынан
Кыра учаастактар, нэhилиэнньэлээх пууннар олорор бөhyөлэктэрин билигин ким да былааннаабат, дьиэ уулуссаны эрэ мэhэйдээбэтигэр сөп буолан олороллор. Колхозтар салалталара уларыйар тyбэлтэтигэр эбэтэр хас административнай-хаhаайыстыбаннай уларытыылар таґыстахтарын ахсын (учаастак көhyyтэ, араас бөдөңсyтyyлэр), оннук кытаанах, олохтоох былаан суоґунан туhанан, ити ааттаммыт кыра бөhyөлэктэр дьиэлэрин-уоттарын yгyстyк көhөртөөннөр, тyң-таң тутаннар элбэх ороскуоту таhаараллар. Ону таhынан барынан бары хааччыйыы дьыалатыгар кыра бөhyөлэктэр yксyгэр даґаны көйгө оґо балаhыанньатыгар хаалаллар. Бу практика омсолоох содулунан дьон кыра бөhyөлэктэри эрэммэт, кинилэргэ уhуннук олорон олох оңостуом диэбэт буолла. Аңардастыы киин бөhyөлэккэ эрэ курдаттыы тардыhа сатааhыннара yөскээтэ. Ол колхоз производствотыгар охсуулаах: бииринэн, наhаа бөдөң бөhyөлэктэргэ ыал барыта тоґуоруйуута производствоттан yлэhит кyyhy улаханнык тэйитэр. Иккиhинэн, бу ыраах yлэлии барааччы дьону таhарга атыны yлэлиэх кыахтаах yгyс транспорт харгыстанар, уматык ороскуоттанар. Yсyhyнэн, yлэhит производствођа сылдьар бириэмэтигэр киинэттэн, кулууптан, сорођор бэл диэтэр хаhыаттан, радиоттан мэлийэр: сынньанар кэмин культурнайдык, диэґэ-уокка олорор дьон курдук, көңyллyк атаарар кыађа аччыыр, ас-таңас, санитария өттyнэн кыпчыттарар. Ону таhынан yлэни тэрийээччилэргэ бу ньыма бэрт хомођой диэн ким да этиэ суођа. Дьон yлэлэрэ, сынньалаңнара атын тэрилтэлэргэ барытыгар бэрээдэктэммитэ быдан буолтун көрөн туран, төгyрyк сылы быhа итинник усулуобуйађа киhини хайдах тутуоххунуй. Онон, мин санаабар, бу итэґэhи туоратар биир суолунан дьону производство баар сиригэр төhө кыалларынан чугаhатыы буолар. Чуолкайдаан эттэххэ, кытыы учаастактарга баар кыра бөhyөлэктэргэ болґомтону улаатыннарыы наада, онтон дьон көhөрyн ууратыахха, атын бөhyөлэктэр курдук, бары наадалааґынан тэңңэ хааччыйа сатыах-ха, бөhyөлэктэр былааннарын чуолкайдыахха, тупсарыахха уонна Саха АССР Министрдэрин советыттан көңyлэ суох, ким даґаны ити былааннары булкуйарын, дьиэтин-уотун көhөрөрyн таhаарбат гына олох-туохха. Өссө кыайтарара буоллар, иччитэх хаалбыт, производствоґа улахан суолталаах олус ыраах учаастактарга саңа бөhyөлэктэри тутар буоллар, куhаґана суох буолуох этэ. Дьон төhө да кyyрyyлээх yлэґэ сылдьыбыттарын иhин, дьиэлэриттэн, бөдөң коллективтан, культурнай объектартан тэйэн, быстан хаалбаттарын уонна yлэґэ тахсыах айылаах киhи барыта матыспатын ситиhиэх этибит. Дьyyллэhии бэрээдэгинэн этии киллэрэр буоламмын, сорох мөккyөрдээх буолуох миэстэлэргэ бэйэм өйдyyрбyн этэн кэбиhиэхпин баґарабын. Кыра бөhyөлэктэр электроэнергиянан хааччыллыылара табыллыа суоґа диэн сорохтор этиэхтэрин сөп. Оттон куруутун дьону yлэґэ төттөрy-таары таhар ороскуоттааґар учаастак аайы кыра дизельнэй станциялары туруорар ордук барыстаах. Ол билигин сорох колхозтарга практикаланар эбит. Сорохтор: «Билиңңи кэмңэ бөhyөлэктэри бөдөңсyтyy ыытыллар, ону бу ыстатыйа автора билбэт дуо?» – диэхтэрэ. Онуоха Н.С.Хрущев ССКП КК субу буолбут Пленумугар оңорбут дакылаатыгар yлэ уонна олох тэрээhинин дьыалатыгар географическай уонна климатическай уратылар булгуччу учуоттаналлара наадатын туhунан этиитин санатыам этэ. Киин уобаластар колхозтарын сирэ yксyгэр биhиги колхозтарбыт соґотох учаастактарыттан улахана суох. Холобура, Латвийскай ССР Экабпилсскай оройуонун биэс колхоhа биирдии эрэ бөдөң бөhyөлэктээхтэр. Ити колхозтартан саамай улаханнарын территорията 2692,6 га (Райнис аатынан колхоз), оттон саамай кыратын киэнэ – 1834,6 га («Селия» колхоз). Итинник кыра территорияларыттан ылбыт yyнээйилэрин ити колхозтар биир сиргэ чэпчэкитик тyмэ тардар кыахтаахтар. Онуоха эбии автомашина талбыт сиринэн кыhалґата суох сылдьар буолан, кинилэргэ улахан чэпчэтиини оңорор. Оттон биhиги колхозтарбыт территориялара киэңин, киин уобалас-тарга сылдьан кэпсээтэххэ, ардыгар соччо итэґэйбэттэр, оччо сирдээх эрээри, тоґо сиэрэ суох байбаттарый диэн сөґөллөр. Холобура, yөhээ Бyлyy Исидор Барахов аатынан колхоhун территориятын ылабын. Бу колхоз yөhээ Бyлyyттэн Туобуйа нэhилиэгин уhугар диэри 35 көhyнэн тайаан сытар. Арґааңы киин уобалас колхозтарын yтyктэн, ити колхоз дьонун барытын биир бөhyөлэккэ мунньара эбитэ буоллар, сарсыарда yлэґэ барааччылары yлэлиир сирдэригэр тиэрдэргэ төhөлөөх вертолет тук буолуоґун киhи билбэт. Ити колхоз производственнай учаастактарыгар барыы сyрдээх эрэйдээх, сороґор уу хаайыылаах, сорох сирдэригэр суола суох, кyөллэри тумнан, yрэхтэри туораан барыллар. Дьэ итинник географическай уратылар производствоны сатаан тэрийэри кытта бөhyөлэктээhини сибээстииргэ биhиэхэ киин уобаластары yyт-yкчy куоппуйалааhыны көңyллээбэттэр. Аны кэнники сылларга бөhyөлэктээhин дьыалатын производство көрдөбyлyгэр бас бэриннэрэр наадатын оччо-бачча өйдөөбөттyңy чахчылар кyөрэтэлээн эрэллэриттэн, кытыы учаастактар боппуруостарын санатан биэрэргэ тиийиллэр. Билигин колхозтарга hкимнээх бөhyөлэктэрэ ордук бөдөңyyллэрh диэн куоталаhыы баран эрэр диэххэ сөп. Нэhилиэнньэлээх пууннар бөдөңyyллэрэ yчyгэй дьыала гынан баран, тыа бөhyөлэгэ мэлдьи колхоз сyрyн производственнай единицата буоларын умнар табыллыбат. Оттон производственнай единица төhө улахан буолара кини хабар радиуhугар төhө yлэhит кyyс наадатыттан булгуччу тутулуктаах буолуохтаах. Ити принциби кэhэн, биирдии учаастакка төhө yлэhит кyyс наадатын учуоттаабакка эрэ, дьону биир сиргэ наhаа мунньан, атын сиргэ дьон тиийбэтин таhаарар буоллахха, yлэhит кyyhy сиртэн сиргэ төттөрy-таары таhа сылдьарга эбэтэр урут туhаныллар сирдэри быраґарга тиийиллэр. Оннук итэґэстэр колхозтарга бэлиэр тахсан эрэллэр. Бөдөң бөhyөлэктэргэ олохтоох yлэhит кyyс, бэйэтин бөhyөлэгин радиуhуттан тахсан, ыраах учаастактарга баран yлэлиир буолла. Ыраах кыайан барбат элбэх yлэhит кyyс киин уонна бөдөң бөhyөлэктэргэ, билигин бөрyкyлээх көдьyyhy производствоґа кыайан биэрбэккэ, олорор тyбэлтэлэрэ yгyс. Ити бөдөң бөhyөлэктэр тастарыгар теплицалары, оґуруот астарын yyннэриини тэрийтиэххэ наада. Оччоґо олорго yксэ оґо-дьахтар yлэлиэ этэ. Оттон инникитин саңа тутуулары ыытарга колхоз производственнай учаастактарын чуолкайдыыр уонна онно төhө yлэhит кyyс наада буоларын барытын бэйэтигэр олохтоон тэрийэр, баґар, наада буолуо. Тэйиччи учаастактар тустарынан ахтыhан баран, баар аґыйах алґастары тумнан ааhар табыллыбат. Онуоха эбии кинилэр yксyлэрэ дэбигис быраґылла охсуллубат, былыргы олохтоох хаалынньаң yгэс-тэри кытта сибээстээхтэр. Саха сиригэр колхозтар тэриллиэхтэриттэн ыла сайылыктар, оттонор ходуhалар уларыйбыттара суох. Мэлдьи биир сиргэ оттууллар, бурдук ыhаллар, оґуруот аhа олордоллор. Кыhын сyөhyлэрин кыстаталлар, сайын субайдарын, сылгыларын мэччитэллэр. Киин уобаластар колхозтарын көрдөххө, маннык уларыйбат сирдэргэ yлэhит сынньаныан, кyyс-уох хомунуон курдук, yйэ-саас тухары турар таас тутуулары ыыталлар. Бэл диэтэр, сыл баhыгар-атаґар биирдэ эмэтэ бултаан ааhар сирдэригэр, дьоґус да буоллар, булт балаґаннарын туппут буолаллар. Дьэ ити буолар, бyгyңңy эрэ кyннээґигэ бyгyрyспэт, өр сыллары өтө көрөр, сыыhа-халты ороскуоту таhаарбат, сир дьиңнээх хамсаабат хаhаайынын yлэтэ-хамнаhа, хаhаайыстыбата диэн! Оттон биhиги сорох колхозтарбыт отут сыл устатыгар олорбут бөhyөлэктэригэр баар тутуулартан уонна аґыйах бөдөң кыhыңңы хотоннортон ураты, yлэ усулуобуйатын тупсарарга, чэпчэтэргэ туhуламмыт уhун yйэлээх тутуулара суохтар. Ардыгар бэл диэтэр колхозтар баар-суох бухатыырдарын – тыаларын хаhаайыстыбатын техникатын – ардахтан-силбиктэн, хаартан-са-мыыртан быыhыыр тутуулара суох буолааччы. Бyтyн сайын устатыгар элбэх киhи тоґуоруйан yлэлиир бөдөң ходуhаларыгар, киэң бааhыналарыгар yчyгэй отуу да оңоhуллааччыта суох. Хата, хаалбыт өтөхтөр баар буоланнар, yлэhиттэр онно хоно, сынньана сатыыллар. Мантан инньэ итинник өтөхтөр эрэллэриттэн тахсыахтара, сиңнэн тyhэр кэмнэрэ кэллэґэ дии. Өссө ити өтөхтөр киhиэхэ, сyөhyгэ ордук кутталлаах өттyлэрин соруйан сууллартаан кэбиhэр сөп буолуо этэ. Колхозтарга кэллэххинэ, оччо-бачча сайыңңы фермалардаахпыт диэн кэпсээччилэр. Онно тиийдэххинэ, yгyс тyбэлтэтигэр сарайа суох былыргы өтөх, ампаар турарын булаґын. Ол сайыңңы фермабыт yhy. Маннык өтөхтөргө ыанньыксыттар уhун сайыны быhа олороллоругар тиийэллэр. Саха сирин элбэх оройуоннарын кэрийбитим устатыгар субай сyөhyгэ, сылгыга уонна кинилэр маныыhыттарыгар анаан туох эмэ сайыңңы хахха оңоhуллубутун биир да колхозка көрө иликпин. Киин уобаластарга туох баґарар бөдөң тутуу, yгэс курдук, дьон олорор дьиэтиттэн-уотуттан саґаланар. Ити биhиги билиңңи кэммит yлэлээн иитиллээччи туhунан аґалыы кыhамньытын биир арылхай холобура. Биhиги сорох колхозтарбыт yyт табаарынай ферматын туталларыгар ынах сyөhy хотонун эрэ тутуунан муңурданаллар. Сyөсyhyттэр олорор дьиэлэригэр кыhаллыбаттар, ол дьиэлэри биир эмэ эргэ өтөх солбуйбут буолар. Онон ыанньыксыттары хас сезон аайы сиртэн сиргэ көhөртyyллэр. Маннык сирдэргэ олохсуйан олоруохха дьyөрэлээх усулуобуйа суоґуттан, ыанньыксыттар кэргэттэрин ыраах бөhyөлэккэ хаал-ларан баран, бэйэлэрэ уунан кэлэн yлэлии сылдьаллара yгyс. Онон ыанньыксыт, төhө да биир сиргэ yлэлээбитин иhин, дьонун-сэргэтин кытта бииргэ олорбокко, төгyрyк сыл устатыгар көс киhи олоґун эрэ-йин билэр. Сyөhy иитэр колхозтарга, совхозтарга сyөhy көрөөччyлэр улахан төhyy дьоннорунан буолаллар. Онон кинилэр олохторун-дьаhахтарын, yлэлэрин усулуобуйатын суhал бэрээдэгинэн тупсарыахха наада. Чугас-чугас турар кыhыңңы фермалары биир сиргэ тyмэ тардан бөдөңсyтyөххэ уонна бары наадалааґынан (оґо тэрилтэтинэн уо.д.а.) хааччыйыахха наада. Оннук бөдөңсyтyy ыарахан yлэлэри механизациялааhыны биллэрдик чэпчэтэр. Уонна фермалар бэйэлэрэ бөhyөлэктээх буолуулара yлэлииргэ көхтөөх, чуңкуга суох буолуо этэ. Колхозтар маннык тyбэлтэґэ аңардас государствоґа сэлээннээбэккэ, орос-куотун аңарын уйунан да туран оґо садтарын, дьааhылаларын аhыахтаахтар. Бөhyөлэктэри санитарнай өттyнэн көрyy
Баччааңңа диэри yгyс колхозтар бөhyөлэктэригэр бөґy-сыыhы, кири-хаґы тоґор аналлаах сирдэр суохтар. Билиңңи колхоз бөhyөлэктэрэ мэлдьи олорор нэhилиэнньэлээх пууннар буолалларын быhыытынан, ити дьаhал хайаан да наадалаах. yгyс ыаллар кыhыңңы, сайыңңы дьиэлэригэр помойнай дьаамалары көрбөккyн, тyбэспиччэ уулуссаґа, тиэргэңңэ, сyөhy далыгар куталлар. Сорох ыаллар дьаама хаспакка, боруоста хахха оңорбуттара, саас чалбаґы кытта былаhан сири-дойдуну тунуйар. Оннооґор колхозтар сорох общественнай сирдэригэр уборнай суох тyбэлтэтэ баар эбит. Лоомтукаґа биир бириэмэґэ гостиницаларыгар уборнай суох буолан ыалдьыттара улахан эрэйи көрө сылдьыбыттар. Дьэ итинник, кыраhыабайа суох, дьыала сорох сирдэргэ кыайтарбата бэрдиттэн, манна эмиэ ахтарга тиийэґин. Бөhyөлэк иhигэр уулуссаны тупсарыы yлэтэ мөлтөхтyк ыытыллар. Уулуссаґа бөх-сыыс, мас мастыыр сирэ, оттук мас баара, сэп-сэбиргэл тохтообута ханна баґарар элбэх. Уулуссаґа уу сyyрэр ханаабатын көрбөккyн, тротуар диэн суох. Саас, кyhyн, ардах тyстэґинэ, бөhyөлэк иhинээґи бадарааңңа саппыкыта суох сатаан сылдьыбаккын. Сорох уулуссаларга сайыны быhа куурбат бадарааннар yөскyyллэр. Киин уобаластарга техниканы уулуссанан сырытыннарбаттар, кинилэргэ аналлаах тумнуу суоллар баар буолаллар. Биhиги колхозтарбыт бөhyөлэктэригэр ити эмиэ наада этэ. Оччоґо уулуссаґа кырыс yөс-кээн дэриэбинэ салгынын, көрyңyн тупсарара саарбаґа суох. Колхоз аhын-yөлyн астааччылар булгуччу санкомиссияны бараллара наадалаах. А.Гоголев "Ленинскэй знамя" хаhыат сэтинньи 13 кyнyнээґи нyөмэригэр партизан Егоров аатынан уонна «Лена» колхозтарга сэлликтээх дьон сепараторнай пууннарга олороллорун ыйар. Субу буолан ааспыт ССКП Киин Комитетын Пленума кyнтэн кyн ахсын улаатан иhэр советскай норуот материальнай уонна духовнай көрдөбyллэрин өссө өлгөмнyк хааччыйар наадатыгар тыа хаhаайысты-батыгар, промышленноска, тутууга yлэ таhаарыытын yрдэтэр саңат-тан-саңа ньымалары ахсаабакка көрдyyрy модьуйар. Ити yөhэ ааґыл-лыбыт итэґэстэри туоратыы yлэ киhитин усулуобуйатын өссө тупсарыа, кинилэр өссө таhаарыылаахтык yлэлииллэригэр көмөлөhyө этэ. ИСТОРИЧЕСКАЙ УУС-УРАН АЙЫМНЬЫЛАРГА
ОЛОХ ЧАХЧЫТЫН ТАБА КӨРДӨРYӨХХЭ [*]
Саха уус-уран литературатыгар олох историческай кэрдиистэрин көрдөрөр хайысха yөскээбитэ ыраатта. Ол гынан баран маннык айымньыларга олох чахчылара хайдах көрдөрyллyөхтээхтэрин аахайбаттыңы биитэр өйдөђбөттyңy аңардаах суруйуулар холобурдара, хам-тyм да буоллар, син тахсыталыы тураллар. Ол иhин, «Сыгый Кырынаастыыр» диэн Уустаах Избеков драматынан сирэйдээн, yөhэ этиллибит aлґacтapтaн биир типичнэйдэригэр историк-этнограф быhыытынан тохтоон ааhыахпын баґарабын [*Кэпсэтии быhыытынан. – прим. ред.]. Саха ноpyoтyгap уустук ис xohooннoox, уостан уоска бэриллэн иhэр былыргы сэhэннэр бэрт элбэхтэр. Сатаан туhанар киhиэхэ, кинилэртэн yксyлэрэ бyтyн роман да буолар кыахтаахтар. Ол гынан баран бу сэhэннэри историческай уус-уран айымньы oңopopгo элбэх yлэ, сыра наада. Маннык сэhэннэр биир биллэр туспаларынан, кинилэр геройдарын эрэ дьылґаларын чуолаан эккирэтэр буоланнар, yгyс өттyгэр олус схематичнай буолаллар. Ол схема дьардьаматын толору эттиир-сиинниир наадатыгар олох-дьаhах быыччыктарын, сэп-сэбиргэл, иhит-хомуос арааhын, таңас-сап туспатын, yңyy-батас эгэлгэтин, эргэ олох суруллубат сокуоннарын, абыычайдарын, ученайдар да кыайан төрдyн-төбөтyн була илик саха уустук итэґэлин, олох, общество тутулун, дьиэ-уот мындырдарын, хаhаайыстыба салааларын сайдыытын барытын суруйааччы yөрэтэн, чинчийэн чуолкайдыахтаах. Ол муспут матырыйаала баар историческай, этнографическай, археологическай, лингвистическэй (биирдии говордар диалектар туспалара), фольклорнай, музейнай, архивнай источниктар сведениеларын кытта сөп тyбэhэр эрэ буоллаґына, уус-уран айымньы туhааннаах бириэмэтин олоґун таба көрдөрђр буолар. Итинник көрдөбyл бэл фантастическай уус-уран айымньыларга кытта тарґанар. Оннук халбаңнаабат матырыйаалга олоґурбут буолан, Жюль Верн фантастиката, yйэ, олох төhө да уларыйбытын иhин, кэрэхсэбилэ сыппаабат, yксэ олох тыыннаах кырдьыгар кубулуйталыыр. Онон историческай романнары, драмалары, сэhэннэри, поэмалары суруйуу бyгyңңy кyннээґиттэн итэґэhэ суох, олох кырдьыга таба көрдөрyллэрин эрэйэр. Aaha баран эттэххэ, матырыйаала кыайан хомулла тардан биэрбэтинэн, былыргы темаґа суру-йуу кyннээґигэ суруйардааґар элбэґинэн ыарахан уонна уустук. «Сыгый Кырынаастыыр» диэн Уустаах Избеков драмата ити yөhэ этиллибит дьардьамата эрэ баар сэhэннэртэн биирдэстэригэр олоґуран суруллубут. Дьэ араңалаан көpyөґyң, төhө элбэх чинчийии хомуллан бу дьардьамаґа эт-сиин быhыытынан киллэриллибитий уонна айымньы туhааннаах yйэтин төhө таба көрдөрбyтyй? Бастаан айымньыны конфликт ђттyнэн көрyөґyң. Автор «Сыгый Кырынаастыырын» суруйарыгар оччотооґу олох абыычайынан кэргэн буолсуулара бобуллубут эдэр дьон итии тапталларын эрэйдээх-буруйдаах дьылґатын көрдөрyөн баґарбыт. Ол гынан баран hyтyө баґарыы уонна ол олоххо киириитин икки ардыгар баhаам арахсыы баарh диэн маннык тyбэлтэґэ этэллэрэ буолуо. Драма төрдө буолбут былыргы сэhэн композициятыттан эбитэ дуу биитэр хайдах эрэ мyлчy тутан дуу, мин көрөрбөр, драманы сyрyн хамсатааччынан букатын атын кyyс буолан хаалбыкка дылы. Мин өйдөөн хаалбыппынан, драмаґа сyрyн хамсатар кyyhyнэн таптал буолбакка, «тaңapaґa аньыыны оңоруу туох содуллаах буолуохтааґа» быhыылаах. Онтон сылтаан мин өссө «Сыгый Кырынаастыыры» испэр атыннык ааттаан сылдьабын – Илбис иэдээнэh диэн. Ити мин этэрим туох оруннааґый? Көрyөґyң: драма туохтан саґаланарый уонна тугунан бyтэрий? Драма тутаах геройдартан биирдэстэрэ Дэгэнэ Дугуй тэңинэн икки аньыыны оңостубутуттан саґаланар. Кини yс суукка иhигэр Кыргыс сэргэтин төрдyгэр олорон кими да кытта кэпсэтиэ, манна киhини чугаhатыа суоґун оннугар, yhyс сарсыардатыгар ол сэргэґэ кыыhы ыңыран таптаhар. Ити кини бастакы аньыыта. Онтон сонно доґор дьонун, чаґардары, буойуттары ьңыртаан, кyyлэйдээн, айдаан-куйдаан бөґөнy тyhэрэр. Ити кини иккис аньыыта. Көрөөччy бу сценаны көрөн олорон бу эрэйдээхтэр иэдэйдэхтэрин, дьэ Илбис кыыhа туоґунан эрэ дьиэhийэр?» диэн көhyппyтyнэн барар. «Бу суостаах аньыы сэтин-сэлээнин көhyтyy уоллаах кыыс тапталын лирикатын уонна драматын кyлyктээн кэбиhэр. Ол кyлyктэниэн да сөп. Драма хас хардыылаатаґын ахсын аньыы содулун боппуруоhуттан арахпакка, кинини киин оңостон, тула эргийэн тахсар. Айдаан тахсаатын кытта, уоллаах кыыска ийэлэрэ Одуруочан эмээх-син кэлэн суостаах сэргэ таhыгар аньыыны оңостуу эдэр дьон олохторугар-дьылґаларыгар улахан содуллаах буолуоґун сэрэтэр. Аґалара Oґypyo Бытык, буруйдаахтары ыңыран ылан, аньыыны оңорбуттарын иhин сорохторун таhыйтарар, сорохторун хаайтарар. Кэнэн киhи ити дьарыйталааhынынан, пьесаґа да этиллибэтэр, иккис соругун эмиэ ситиhиэн баґарар: «буруйдаахтар накаастаннылар, онон Илбис кыыhа баґар, иэстэhиитин сымнатыа» диэн. Ол эрээри драма трактовкатынан, Илбис кыыhа, сыыhа yктэммит кэннэ, сымнаан-сылаанньыйан биэриэх буолбатах, дьону таhыйтаан бyтэриэхтэрин иннигэр, тута баттаhан, алдьархай бөґөнy оңорор: «Кыргыс хаан боотурдараh yңyyлээх-батастаах Oґypyo Бытык ураhа-тыгар тоґо ааңнаан кэлэллэр. Кинилэр «yтyөнэн биэрбэтэххитинэ кyyспyтyнэн ылыахпыт» днэн туран, Сыгый Кырынаастыыры көрдyyл-лэр. Илбис иэдээнин кyyтэн олорор көрөђччy итиннэ иhигэр: «Сити, буолуохтаах!» дии тyhэр. Онтон Оґуруо Бытык оґонньор кыыhын кyнyстэри халабырдьыттарга биэрэн ыытыах буолан олордоґуна, Дэгэнэ Дугуй, доґотторун көмөтyнэн, тоґооhугар тyбэhиннэрэн, кyрэтэн
|
